فعل Lêker
فعل کلمه‌ای است که بر انجام دادن کاری دلالت می‌کند. کلمهء Lêker که از دو کلمهء Kirin ( انجام دادن) و Lê ( بر روی، در) درست شده است، در واقع یعنی کاری را روی چیزی انجام دادن است.
اشتقاق یعنی بیرون آمدن لفظی از لفظ دیگر بطوریکه در لفظ و معنی مناسبتی میان آنها موجود باشد. مشتقات کوردی معمولأ یا از فعل امری و یا از مصدر گرفته می‌شوند. لذا در اینجا قبل از پرداختن به زمانهای مختلف فعل، لازم می‌دانم که در ابتداء مصدر و حالت امری فعل را بطور خلاصه بیان کنم. در این درس به زمان حال فعل می‌پردازیم و در درسهای بعدی به زمانهای گذشته و آینده، پرداخته خواهد شد.
فعل امری Lêkera destûrî
-bi یک پیشوندی است که فعل را به حالت امری تبدیل می‌کند. اما در افعال مرکب که دارای یک پیشوند اسم جمع می‌باشند، آن پیشوند اسم جمع بجای - bi قرار می‌گیرد تا فعل مرکب را به حالت امری تبدیل کند.
مثال:
çûn (رفتن) >> biçe / here
nivîsîn (نوشتن) >> binivîse
dan (دادن) >> bide
rabûn (بلند شدن) >> rabe
veketin ( درازکش شدن ) >> vekeve
hildan (بلند کردن) >> hilde
hwd …
فعل امری در حالت جمع بجای پسوند e – ، پسوند in – را می‌گیرد.
مفرد | برو | Biçe / Here |
جمع | بروید | Biçin / Herin |
مفرد | بنویس | Binivîse |
جمع | بنویسید | Binivîsin |
مفرد | بده | Bide |
جمع | بدهید | Bidin |
مصدر Rader
مصدر؛ واژه یا کلمه‌ای است که در واقع بعنوان منبع و سرچشمه‌ای برای صدور کلماتی جهت زمانبندی و سوی‌دادن فعل به حالتهای مختلف استفاده می‌شود، مصدر ( که آن را کار واژه / کار ریشه نیز می‌گویند) خود در واقع خارج از زمانبندی فعلی (هیچ زمانی ندارد) است.
ارزش مصدرها در هر زبانی همانند استخوان‌بندی در پیکر زنده آدمی است. همانگونه که یک پیکر زنده، بدون یاری استخوان نمی‌تواند هیچ کاری انجام دهد، همانگونه هم یک زبان، بی ” مصدر ” معنی و کاربردی نخواهد داشت، و سخن‌گفتن دشوار و شاید نشدنی می‌شود. اگر مصدر را بعنوان استخوان‌بندی فرض کنیم آنگاه واژه‌ها همانا گوشت و پوست و رگ و پی خواهند بود، و نبود واژه‌ها نیز زبان را به یک استخوان‌بندی بی‌گوشت و پوست ترس‌آور تبدیل می‌کند.
کلمهء Rader خود از دو کلمه؛ پیشوند Ra ( اشاره به‌سوی بالا ) و Der (خارج، بیرون) درست شده است.
Raderxistin یعنی خارج کردن و بیرون آوردن چیزی، مثلأ خارج کردن (درست کردن) کلمات از یک کلمهء دیگر.
مصدر ترکیبی است از قسمت گذشتهء فعل ( ریشهء فعل گذشته ) بعلاوه پسوند in – ( پسوند n- در حالتی که ریشه فعل به یک حرف صدادار ختم شود).
مصدر(به فارسی) | in/n | ریشه فعل | مصدر / Rader |
(آمدن) | in | hat | hatin |
(پرت کردن) | in | avêt | avêtin |
(انجام دادن) | in | kir | kirin |
(شدن) | n | bû | bûn |
(رفتن) | n | çû | çûn |
(دادن) | n | da | dan |
(نوشتن) | n | nivîsî | nivîsîn |
فعل کلمه‌ای است که بر انجام دادن کاری دلالت می‌کند. زمانهای مختلف فعل ( حال، گذشته، آینده) بطور خلاصه مورد بحث قرار خواهند گرفت. در این جلسه زمان حال را مرور می‌کنیم.
زمان Dem
زمان حال ( vêsta / Dema Niha )
ریشه فعل: آن قسمتی از فعل امری که بین پیشوند -bi و پسوند e- قرار می‌گیرد، همان ریشهء فعل (زمان حال) می‌باشد.
ریشه فعل (زمان حال) | امری | مصدر |
k | bike | kirin |
d | bide | dan |
nivîs | binivîse | nivîsîn |
çirîn | biçirîne | çirandin |
rev | bireve | revîn |
در حالت امری افعال مرکب، درواقع پیشوند اسم جمع بجای – bi قرار گرفته تا فعل مرکب را به حالت امری تبدیل کند. بدین ترتیب ریشه فعل مرکب (زمان حال) شامل پیشوند اسم جمع نیز است.
ریشه فعل (زمان حال) | امری | مصدر (فعل مرکب) |
rû-n | rûne | rûniştin |
ve-k | veke | vekirin |
ra-b | rabe | rabûn |
فعل Bûn (بودن، هستی) یک فعل کمکی است، و به ساختن زمان حال کمک می‌کند.
چگونگی ارتباط فعل کمکی Bûn در ساختن زمان حال:
Bûn بعد از یک حرف صدادار | Bûn بعد از یک حرف بی‌صدا(صامت) | ضمایر | |
من هستم | me | im | Ez |
تو هستی | yî | î | Tu |
او (زن، مرد، شئ) است | ye | e | Ew |
ما هستیم | ne | in | Em |
شما هستید | ne | in | Hun |
آنها هستند | ne | in | Ew |
من قدبلند هستم | Ez dirêj im |
من معلم هستم | Ez mamosta me |
bûn + ریشه زمان حال + di = زمان حال
انجام دادن : Kirin >>> bike
Bûn + | ریشه فعل (زمان حال) | + di | ||
من انجام می‌دهم | im + | k | + di | Ez dikim |
تو انجام می‌دهی | î + | k | + di | Tu dikî |
او (مرد، زن، شئ) انجام می‌دهد | e + | k | + di | Ew dike |
ما انجام میدهیم | in + | k | + di | Em dikin |
شما انجام می‌دهید | in + | k | + di | Hun dikin |
آنها انجام می‌دهند | in + | k | + di | Ew dikin |
دادن : Dan >>> bide
Bûn + | ریشه فعل (زمان حال) | + di | ||
من می‌دهم | im + | d | + di | Ez didim |
تو می‌دهی | î + | d | + di | Tu didî |
او (مرد، زن، شئ) می‌دهد | e + | d | + di | Ew dide |
ما میدهیم | in + | d | + di | Em didin |
شما می‌دهید | in + | d | + di | Hun didin |
آنها می‌دهند | in + | d | + di | Ew didin |
نوشتن : Nivîsîn >>> binivîse
Bûn + | ریشه فعل (زمان حال) | + di | ||
من می‌نویسم | im + | nivîs | + di | Ez dinivîsim |
تو می‌نویسی | î + | nivîs | + di | Tu dinivîsî |
او (مرد، زن، شئ) می‌نویسد | e + | nivîs | + di | Ew dinivîse |
ما می‌نویسیم | in + | nivîs | + di | Em dinivîsin |
شما می‌نویسید | in + | nivîs | + di | Hun dinivîsin |
آنها می‌نویسند | in + | nivîs | + di | Ew dinivîsin |
وقتیکه در زمان حال از یک فعل مرکب استفاده می‌کنید، - di در بین پیشوند اسم جمع و ریشه فعل (زمان حال) قرار می‌گیرد.
نشستن : Rûniştin >>> rûne
من می‌نشینم | Ez rûdinim |
تو می‌نشینی | Tu rûdinî |
او (مرد، زن، شئ) می‌نشیند | Ew rûdine |
ما می‌نشینیم | Em rûdinin |
شما می‌نشینید | Hun rûdinin |
آنها می‌نشینند | Ew rûdinin |
باز کردن : Vekirin >>> veke
من باز می‌کنم | Ez vedikim |
تو باز می‌کنی | Tu vedikî |
او (مرد، زن، شئ) باز می‌کند | Ew vedike |
ما باز می‌کنیم | Em vedikin |
شما باز می‌کنید | Hun vedikin |
آنها باز می‌کنند | Ew vedikin |
برای منفی کردن جمله – na را بجای – di می‌نویسیم.
من می‌روم | Ez diçim |
من نمی‌روم | Ez naçim |
تو می‌نشینی | Tu rûdinî |
تو نمی‌نشینی | Tu rûnanî |
