ضمایر شخصی مستقیم >>> ez, tu, ew, em, hûn, ew
ضمایر شخصی غیر مستقیم ( کنایه) >>> min, te, wî / wê, me, we, wan
ضمایر اشاره‌ای >>> ev, ew, vî / vê, wî / wê, van, wan
الف) فعل لازم Lêkera negerandî
افعال لازم: افعالی هستند که نیاز به مفعول مستقیم ندارند. فعل لازم با فاعل جمله مرتبط و هماهنگ است.
بدینوسیله، فعل کمکی Bûn (زمان حال) بعلاوه ریشه فعل (زمان گذشته) که با فاعل هماهنگ باشد، زمان گذشته ساده را تشکیل می‌دهد.
ریشه فعل زمان گذشته: با برداشتن n – یا in – از مصدر، ریشه فعل درست می‌شود. در زبان کردی کلمهء ریشه را گاهأ kok یا qorne نیز می‌گویند.
bûn + (زمان گذشته) ریشه فعل = زمان گذشته
مصدر (آمدن) hatin | Bûn + | ریشه فعل (زمان گذشته) | + فاعل |
من آمدم | im | hat | Ez |
تو آمدی | * î | hat | Tu |
او (مرد، زن، شئ) آمد | * e | hat | Ew |
ما آمدیم | in | hat | Em |
شما آمدید | in | hat | Hûn |
آنها آمدند | in | hat | Ew |
*) وقتیکه ریشه فعل (زمان گذشته) به یک حرف صدادار مثل e – یا î – ختم شود، آنگاه اولین حرف صدادار فعل کمکی معمولأ حذف می‌شود، به مثال زیر توجه کنید.
مصدر (دویدن) revîn | ریشه فعل (زمان گذشته) | فعل | فاعل |
من دویدم | revî | revîm | Ez |
تو دویدی | revî | revî | Tu |
او دوید | revî | revî | Ew |
ما دویدیم | revî | revîn | Em |
شما دویدید | revî | revîn | Hûn |
آنها دویدند | revî | revîn | Ew |
ب) فعل متعدی Lêkera gerandî
افعال متعدی: فعل متعدی فعلی است که نیاز به یک مفعول مستقیم را دارد؛ مثال:
dan (دادن)، nivîsîn( نوشتن )، ( انجام دادن) kirin
ویژگیهای افعال متعدی:
1- ضمایر شخصی غیرمستقیم بعنوان فاعل و ضمایر شخصی مستقیم بعنوان مفعول در جمله استفاده می‌شود.
2- فعل با مفعول مرتبط و هماهنگ است.
3- قسمت فعل کمکی Bûn (بودن، هستی) با ریشه فعل (زمان گذشته) که با مفعول هماهنگ باشد، زمان گذشته ساده را تشکیل می‌دهد.
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
dît | (دیدن) dîtin |
Bûn + | ریشه فعل (زمان گذشته) | + مفعول | + ضمایر/ فاعل | |
او (مرد) من را دید | im | dît | ez | Wî |
من تو را دیدم | * î | dît | tu | Min |
ما او (مرد، زن، شئ) را دیدیم | * e | dît | ew | Me |
شما ما را دیدید | in | dît | em | We |
او (زن) شما را دید | in | dît | hûn | Wê |
آنها دیدند آنها را | in | dît | ew | Wan |
*) î- معمولأ حذف می‌شود، e - تقریبأ همیشه حذف می‌شود.
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
avêt | avêtin |
من آن را پرت کردم (انداختم). | Min ew avêt |
من آنها را پرت کردم. | Min ew avêtin |
تو سنگ را پرت کردی. | Te kevir avêt |
تو سنگها را پرت کردی. | Te kevir avêtin |
او(مرد، زن) یک سنگ را پرت کرد. | Wî/wê kevirek avêt |
او(مرد، زن) تعدادی سنگ را پرت کرد. | Wî/wê kevirin avêtin |
ما سنگ را پرت کردیم. | Me Kevir avêt |
ما سنگها را پرت کردیم. | Me Kevir avêtin |
شما یک سنگ را پرت کردید. | We Kevirek avêt |
شما تعدادی سنگ را پرت کردید. | We Kevirin avêtin |
آنها آن را پرت کردند. | Wan ew avêt |
آنها آنان را پرت کردند. | Wan ew avêtin |
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
da | (دادن) dan |
من آن را به دانیال دادم. | Min ew da Daniyal |
من آنها را به دانیال دادم. | Min ew dan Daniyal |
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
nivîsî | نوشتن) nivîsîn |
ما آن را نوشتیم. | Me ew nivîsî |
ما آنها را نوشتیم. | Me ew nivîsîn |
منفی کردن: فعل (زمان گذشته) با استفاده از پیشوند - ne به حالت منفی تبدیل می‌شود.
من نیامدم. | Ez nehatim |
آنها نرفتند. | Ew neçûn |
من آن را باز نکردم. | Min ew venekir |
من آن را نه‌انداختم. | Min ew neavêt |
او(مذکر) اسم من را ننوشت. | Wî navê min nenivîsî |
زمان گذشته استمراری Dema borî ya berdewam
(گذشته ساده) فعل + – di = گذشته استمراری
گذشته‌استمراری | گذشته‌ساده | ضمایر/ فاعل | |
من داشتم می‌رفتم. | diçûm | çûm | Ez |
تو داشتی می‌افتادی. | diketî | ketî | Tu |
او(مذکر) داشت می‌خورد. | dixwar | xwar | Wî |
او(مـونث) داشت‌می‌انداخت. | diavêt | avêt | Wê |
ما داشتیم می‌کردیم. | dikir | Kir | Me |
شما داشتید می‌آمدید. | dihatin | hatin | Hûn |
آنها داشتند می‌خوابیدند. | radiketin | raketin | Ew |
زمان گذشته استمراری، در واقع انجام کاری بطور مستمر در گذشته را می‌رساند.
من قبلأ سیگار می‌کشیدم. | Min berê sigar dikişand |
او(مذکر) قبلأ زیاد می‌خورد. | Wî berê pir dixwar |
زمان حال کامل (ماضی نقلی) Dema borî ya dûdar
در زمان ماضی نقلی؛ معمولأ وقتی که عملی یا حادثه‌ای اتفاق افتاده باشد و اثر آن عمل یا حادثه‌ای که قبلأ اتفاق افتاده است هنوز هم در زمان حال محسوس باشد،و یا اینکه در واقع اشاره‌ای به زمان دقیقی که آن عمل در آن اتفاق افتاده، نباشد را ماضی نقلی می‌گویند.
a) افعال لازم Lêkerên negerandî
زمان حال کامل بوسیله اضافه‌کردن فعل کمکی bûn به ریشه فعل (زمان گذشته) درست می‌شود، (آن حالتی از فعل کمکی bûn که بعد از یک حرف صدادار می‌آید).
(بعد از یک حرف صدادار) bûn + (زمان گذشته) ریشه فعل = زمان حال کامل
Bûn + | ریشه فعل (زمان گذشته) | + ضمایر / فاعل | |
من رفته‌ام | me | çû | Ez |
تو رفته‌ای | yî | çû | Tu |
او رفته است | ye | çû | Ew |
ما رفته‌ایم | ne | çû | Em |
شما رفته‌اید | ne | çû | Hûn |
آنها رفته‌اند | ne | çû | Ew |
وقتیکه ریشه فعل (زمان گذشته) به یک حرف بی‌صدا (صامت) ختم شود، حرف i
را بین ریشه فعل و bûn قرار می‌دهیم.
Bûn + | ریشه فعل (زمان گذشته) | + ضمایر/ فاعل | |
من آمده‌ام | ime | hat | Ez |
تو آمده‌ای | iyî | hat | Tu |
او آمده است | iye | hat | Ew |
ما آمده‌ایم | ine | hat | Em |
شما آمده‌اید | ine | hat | Hûn |
آنها آمده‌اند | ine | hat | Ew |
b) افعال متعدی Lêkerên gerandî
در مورد افعال متعدی نیز همان حالت ربطی فعل کمکی bûn استفاده می‌شود با این تفاوت که در اینجا فعل بایستی با مفعول هماهنگ باشد.
Bûn + | ریشه فعل (زمان گذشته) | + مفعول | + ضمایر/ فاعل | |
تو من را دیده‌اید | ime | dît | ez | Te |
من تو را دیده‌ام | iyî | dît | tu | Min |
او(مرد) دیده است او(زن) را | iye | dît | ew | Wî |
او (زن) ما را دیده است | ine | dît | em | Wê |
ما شما را دیده‌ایم | ine | dît | hûn | Me |
شما آنها را دیده‌اید | ine | dît | ew | We |
شما او (مرد، زن، شئی) را دیده‌اید | iye | dît | ew | We |
برای منفی کردن زمان حال کامل؛ پیشوند - ne را به فعل اضافه می‌کنیم.
آیا شما آقای کاوه را دیده‌اید؟ | ? Ma te Kawe dîtiye |
نه، من او را ندیده‌ام. | .Na, min ew nedîtiye |
من یک کتاب را به کاوه داده‌ام. | .Min kitabek daye Kawe |
او (زن) کتابها را به من نداده است. | Wê kitab nedane min |
آنها کتابها را نیاورده‌اند. | Wan kitab neanîne |
زمان گذشته کامل (ماضی بعید) Dema borî ya çîrokî
زمان گذشته کامل از طریق اضافه‌کردن فعل کمکی bûn به ریشه فعل (زمان گذشته) درست می‌شود. در اینجا لازم به توضیح است که کلمهء (çûrik ( çîrok یعنی مطلبی که در زمان گذشتهء دورتر انجام شده و تبدیل به یک افسانه شده است، یا داستانی که به تاریخ پیوسته است.
(گذشته ساده) bûn + (زمان گذشته)ریشه فعل = زمان گذشته کامل
a) افعال لازم Lêkerên negerandî
افعال لازم: افعالی هستند که با فاعل جمله مرتبط و هماهنگ هستند، بنابر این فعل کمکی Bûn با فاعل هماهنگ است.
(گذشته ساده) bûn + | فاعل |
bûm | Ez |
*( bû(yî | Tu |
bû | Ew |
bûn | Em |
bûn | Hûn |
bûn | Ew |
*( yî – معمولأ حذف می‌شود.
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
çû | (رفتن)çûn |
Bûn + | ریشه فعل (گذشته) | + فاعل | |
من رفته بودم. | bûm | çû | Ez |
تو رفته بودی. | (bû(yî | çû | Tu |
او (مرد، زن، شئ) رفته بود. | bû | çû | Ew |
ما رفته بودیم. | bûn | çû | Em |
شما رفته بودید. | bûn | çû | Hûn |
آنها رفته بودند. | bûn | çû | Ew |
وقتیکه ریشه فعل (زمان گذشته) به یک حرف بی‌صدا (صامت) ختم شود، حرف i را بین ریشه فعل و Bûn قرار می‌دهیم.
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
hat | (آمدن) hatin |
i + Bûn + | ریشه فعل (گذشته) | + فاعل | |
من آمده بودم. | i + bûm + | hat | Ez |
تو آمده بودی. | (i + bû(yî + | hat | Tu |
او (مرد، زن، شئ) آمده بود. | i + bû + | hat | Ew |
ما آمده بودیم. | i + bûn + | hat | Em |
شما آمده بودید. | i + bûn + | hat | Hûn |
آنها آمده بودند. | i + bûn + | hat | Ew |
وقتیکه او آمد، شما رفته بودید. | Gava ku ew hat, hun çûbûn |
وقتیکه شما رفتید، آنها آمده بودند. | ٌٌWexta ku hûn çûn, ew hatibûn |
فعل در زمان (گذشته کامل) با استفاده از پیشوند –ne به حالت منفی تبدیل می‌شود.
ما نیامده بودیم. | Em nehatibûn |
شما نرفته بودید. | Hûn neçûbûn |
ب) فعل متعدی Lêkera gerandî
در افعال متعدی، فعل با مفعول هماهنگ است، بنابر این فعل کمکی Bûn با مفعول هماهنگ است.
ریشه فعل (گذشته) | فعل |
dît | (دیدن) dîtin |
i + Bûn + | ریشه‌فعل | + مفعول | + فاعل | |
تو من را دیده بودی. | i + bûm + | dît | ez | Te |
من تو را دیده بودم. | i + bû(yî | dît | tu | Min |
او (مرد) دیده بود او (مرد، زن، شئ) را. | i + bû + | dît | ew | Wî |
او (زن) ما را دیده بود. | i + bûn + | dît | em | Wê |
ما شما را دیده بودیم. | i + bûn + | dît | hûn | Me |
شما آنها را دیده بودید. | i + bûn + | dît | ew | We |
شما او (مرد، زن، شئ) را دیده بودید. | i + bû + | dît | ew | We |
وقتیکه شما آمدید، من او را ندیده بودم. | Wexta ku hûn hatin، min ew nedîtibû |
آفرین خوب بود