حرف اضافه یک کلمهء تغییر ناپذیر و ثابت است. حرف اضافه به تنهایی معنی خاصی نمی دهد و بدون حرف اضافه، جمله بندی و صحبت کردن بسیار مشکل است. بعبارت دیگر حروف اضافه در ملبس کردن کلمات (یا مسلح کردن و آماده کردن جمله جهت عرضهء بیانی نرم، روان و فصیح)، آذین بندی و آراستن مصاحبت نقش خود را ایفا می کنند. بهمین خاطرحروف اضافه را Daçek می نامند.
(لباس ، سلاح) Çek
Daçek > çekdar kirin (Dan bi çek kirin
وقتیکه دو حرف اضافه با همدیگر بکار روند، و یا همچنین اگر با حرف اضافه her یک حرف اضافهء دیگر و یا شماره ای و عددی، اسمی، واژهء یک یا دو سیلابی قرار بگیرند، در آن هنگام این دو حرف اضافه ترجیحآ بهتر است که با همدیگر نوشته بشوند. به مثالهای زیر توجه کنید:
An ku > anku
Gotina rast sondê naxwaze anku (yanku) derewîn serî bi ard be jî jê bawer naken
حرف راست سوگند نمی خواهد یعنی اینکه اگر دروغگو سرش آردی هم باشد باور نکنید که از آسیاب می آید
Yan ji > yanji
Ya dil bila di dil da bimîne yanji te ra jî nabêjim
مال دل بگذار در دل بماند یعنی به تو هم نمی گویم
همانطور Her wekî > herwekî
Ji ber > jiber
Ji bo > jibo
Her dem > herdem
Her çar > herçar
در این جلسه، حروف اضافه را با همدیگر مرور و بازبینی می کنیم. بطور کلی و بطور خلاصه در دستور زبان و ادبیات کردی – کرمانجی، حروف اضافه را گاهأ به انواع زیر نیز تقسیم بندی کرده اند:
۱- حروف اضافه فعلی (افعال مرکب) ۲- حروف اضافه حالت ۳- حروف اضافه اسمی ۴- حروف اضافه مثبت ۵- حروف اضافه منفی ۶- حروف اضافه پرسشی (استفهامی) ۷- حروف اضافه استدلالی ۸- حروف اضافه توضیحی.
۱- حروف اضافه فعلی: این حروف اضافه بصورت پیشوند در جلوی افعال قرار می گیرند و افعال مرکب را درست می کنند (اگر حروف اضافه در جلوی اسم قرار بگیرند حروف اضافه مرکب را درست می کند که در جلسهء قبل بیان شد). به مثالهای زیر در خصوص افعال مرکب توجه کنید:
Ba – Badan, babir, bakêş, bagerok, babidest, bapêç, bapêketî, baweşîn
Ber – Berxistin, berdan, bernas, beravêtin, bergerîn, berhevdan, bergirtin, berketin
Bin – Binketin, binçavkirin, bindestbûn, binzik, binherdî
Çê – Çêkirin, çêrandin, çêbûn
Da – Dagirtin, darevandin, daxistin, dakişandin, dakirin, daqurtandin, daketin, daçilkandin, dagerandin, daweşandin, dawestandin
Der – derkirin, derxistn, deranîn, derçûn, derketin
Dû – Dûketin, dûkêş, dûmeqes (dûpişt, dûpişk), dûman, dûdirêj
Hil – Hildan, hilgirtin, hilkişandin, hilpişkîn, hilweşandin, hilbijartin
Hin – Hingavtin, hindikandin, hingaftin, hinartin
Hev – Hevgirtin, hevhatin, hevxistin, hevkarî, hevdengî, hevdîtin, hevpîşe
Jê – Jêkirin, jêxistin, jêhatin, jêbirîn, jêkişandin, jêbûn, jêderxistin, jêgirtin, jêketin, jêkêmkirin, jêqûlkirin, jêçûn, jêxwarin, jêzan
Lê – Lêgerîn, lêxistin, lêçûn, lêhatin, lêpirsîn, lêrastbûn, lêkolîn, lêhildan, lêkirin, lêbûn, lêdanîn, lêhûrbûn, lêkûrbûn, lêniştin, lêfikirîn, lêpêçan, lêsiwarkirin, lêşikandin, lêzivirandin, lêketin, lêmişt, lêker
Lev (Lihev) – Lihevhatin, lihevçûn, lihevdan, lihevkirin, lihevxistin, lihevketin
Nav – Navdan, navnivîsîn, navberî, navend, navnîşan, navkirî, navzirav, navbeynî, navdarî, navçe
Pê – Pêvedan, pêhesîn, pêketin, pêmaîn, pêxwas, pêxistin, pêçan, pêkenîn, pêveçûn, pêwendî, pêxwar, pêgirtin, pêxwarin
Pey – Peyketin, peyhevî, peydakirin, peywendin
Pêş – Pêşketin, pêşgotin, pêşveçûn, pêşgirtin, pêşdebirin, pêşxistin
Pev (bihev) – Pevçûn, pevdeng, pevgirêdan, pevxistî, pevguherîn, pevguhgirtin
Ra – Raketin, rakirin, rabûn, raxistin, rawestîn, rakişandin, ramîsan, rapêçandin
(rajor, rajêr, raber, raser)
Rê – rêkirin, rêxistin, rêçûn, rêvabirin
Rû – Rûniştin, rûken, rûçikandin, rûdan, rûbar, rûkirin, rûnivîn, rûqermiçî, rûreşî, rûsarî, rûsipî, rûşûştî, rûtirşî, rûgirtî, rûmet, rûpel, rûxandin, rûxweşî
Ser – Serketin, serastkirin, serberjêr, serberzî, serbilind, serçavî, serdan, serdestî, serhildan, serhatin, serhişkî, serkanî, serjimarî, serkêş, sernixûn, sernivîskar, serperest, serxwebûn, serxweşî
Tê – Têdan, têketin, têderxistin, têfirandin, têgerandin, têhildan, têçûn, têkirin, têrakirin, têwerdan, têwerkirin, têxistin, têgihiştin, têbînî
Tev – Tevdan, tevgerîn, tevger, tevlihevî, tevlihevbûn, tevkar, tevqirkirin, tevizîn
Ve – Vexwarin, vegirtin, vemirandin, vebûn, vedan, veketin, vegerîn, veciniqandin, vekirin, vekişandin, veqetandin, vereşandin, veşartin, vereşîn, vebirûskîn
Vê – Vêxistin, vêketin, vêranî, veçinîn, vekolandin
Wer – Wergerandin, weranîn, werzişkirin, wergirtin, werkirin
Î – îşev (ev /vê /va şeva), îsal (ev /va /vê sala), îro (ev /va roya), îcar (ev /vê /va cara
این شب (امشب)، این سال (امسال)، این روز (امروز)، این دفعه
۲- حروف اضافه حالت
این فرم از حروف اضافه در تغییر حالت زمانی افعال بکار می روند.
الف - حروف اضافه برای حالت زمان حال :
برای درست کردن فعل زمان حال di
Dil ji dilan hez diken
Ez diçim debistanê
ب - حروف اضافه برای حالت زمان آینده :
برای درست کردن زمان آینده dê, wê, tê) ê
Ez ê herim (biçm) debistanê
من به مدرسه خواهم رفت.
Bavo ê kînga (kengê) vegeri
پدر کی برخواهد گشت؟
Tê (tu ê) îsal terî merasim û kombûna Jeferqulî Zinglî
شما امسال به مراسم و گردهمایی جعفرقلی زنگلی می روید؟
Ew wê sibeh bêbe vir
ایشان فردا به اینجا خواهد آمد.
Sibeh dê (ê) bibe 25,ê meha 6,an ya sala 2010
فردا 25 ام ماه 6 ام از سال 2010 خواهد شد.
پ – حروف اضافه برای حالت امری :
برای درست کردن فعل حالت امری bi
Bilezîne li me dereng e
عجله کن دیرمان شد.
Bilive dereng bû
بجنب دیر شد.
Bireve! bavo hat
فرار کن! بابا آمد.
Metirse! ez li cem te me
نترس! من پیش تو هستم.
Bike
Meke
ت - حروف اضافه برای حالت بلانی فعل:
Bila (bra, bera, bere
Bila dilê te xweş bibe
بگذار دلت سالم باشد (معمولأ به کسی که عزیزش را از دست داده است، می گویند).
Bila diz hebin, şevereş pir in
بگذار دزدها باشند، شبهای تاریک زیاد هستند (کنایه از رشادت است).
Rindîyê bike bila rindî bêbe pêşîya te
خوبی کن تا خوبی به پیشواز تو آید.
Bila ew mêr be, li ber çavê neyar û dişmen (dijmin) be
بگذار آن مرد باشد، جلوی چشم بدخواه و دشمن باشد.
Bila baran bibarîya, bira em şil bibûana
بگذار باران می بارید، بگذار ما خیس می شدیم.
Xwedê yar be bila dinya kulî neyar be
اگر خدا با ما یار باشد بگذار همه با ما یار نباشند.
Xwedê yar be bila şûr ji dar be
اگر خدا با ما یار باشد بگذار شمشیر از چوب باشد.
ج - حروف اضافه برای حالت شرطی فعل:
اگر Eger (ger, er, ege), kuاگر Heke (heger, hek, heker شاید، احتمالآ Belki (belko, belkî, belkim, belku, belkê
همانطور، همانطور که Wer (wer ku تا، تا اینکه Heta, heta ku
Heta ku ew bihata, em ê biçûna
تا اینکه او بیاید، ما رفته بودیم.
Heta ku wê pîrejinê negota, wan tiştek nadikir
تا که آن پیر زن نمی گفت، آنها چیزی نمی کردند.
Heta ku rûyê (mirûzê) xwe tirş nekira, xizanê wî nadisekinîn
تا موقعیکه ترش رویی نمی کرد، بچه های او ساکت نمی شدند.
Hek ew dilşad bûya, ez jî dibûm
اگر ایشان دلشاد می شد، من هم می شدم.
Hek baran bibarîya, min ê baranîyê xwe bianiya
اگر باران می بارید، من کت بارانی خود را می آوردم.
Heke me kar bikira, me yê hinek dirav bidaya te
اگر ما کار می کردیم، ما مقداری پول به شما می دادیم.
Hek min kevir biavêta, çûçik gişt ê bifirîyana
اگر من سنگ را پرتاب می کردم، همهء گنجشکها می پریدند.
Belkî min ew kitaba xwendibe, Helbet ku te ew xwendîye
شاید من آن کتاب را خوانده باشم، البته که شما آن را خوانده اید.
Hek ew li vira nebûya, em ê biçûna
اگر او در اینجا نمی بود، ما می رفتیم.
Heke em zû raketina, em ê zû rabûna
اگر ما زود می خوابیدیم، ما زود بیدار می شدیم.
Heker me weqes rû nedaya wî, li me haka (wisa) nadikir
اگر ما آنقدر به ایشان رو نمی دادیم، به ما این جور نمی کرد.
Çer ku ew bihatina, em ê biçûna
بمحض اینکه آنها می آمدند، ما می رفتیم.
Ew hevalê ku min dît, Kurmanj e
آن دوستی که من دیدم، کرمانج است.
Tiştin hene ku tu pê nizanî
چیزهایی هستند که شما آنها را نمی دانید.
Eger te weqes gepnekira, ew ê aciz nebûna
اگر تو آنقدر صحبت نمی کردی، آنها خسته نمی شدند.
Ger ew çavteng nebûya, min ê jê bixwesta
اگر او چشم تنگ نبود، من از ایشان درخواست می کردم.
Eger ez biçûma debistanê, ez ê qebûl bibûma
ج - حروف اضافه برای حالت آرزویی فعل:
می شود، بایستی (حالت آرزویی و بایستن دارد)
Dibê (divê, divîya
نباید (حالت آرزویی و نبایستن دارد)
Nabê (navê
بایستی Gerêلازم بودن، بایستی gerekممکن است / شاید / احتمالا dibi (dibe, dibit ممکن است که dibi ku (dibe ku
Dibi ku ez jî bêbim
ممکن است که من هم بیایم
Divê ew bêbe
بایستی (ایکاش) او بیاید
Dibê ez herim
می شود که (بایستی) من بروم
Divê tu nerevî
می شود که (بایستی) تو ندوی
Divê mirov (adem) bûkê li hespê nêr siwar bike
آدم بایستی عروس خانم را روی اسب نر (نریان) به خانه بخت بفرستد (خوشبختی)
Ez gerê herim
من باید بروم
Heke ez jî gerek bibim, ez ê bêbim
اگر من هم لازم بشوم، من خواهم آمد
nabê ez li vira bimînim
نباید (نمی شود) من در اینجا بمانم
navê tu herî
نباید (نمی شود) شما بروید
Dibiku çûbûne dûkanê
ممکن است که به مغازه رفته باشند
۳- حروف اضافه اسمی: این حروف اضافه، اسامی را ملبس، تصریف و سلیس می کنند
Bi, di, ji, li
Ez ji kelê têm
من از روستا (قلعه) می آیم.
Min ji wî re got
من به ایشان گفتم.
Zor gizêran ji herdê dikişîne
زور هویج را از زمین می کشد بیرون.
Ewr li asman çêdibin
ابرها در آسمان درست می شوند.
Firoke li asman difire
هواپیما در آسمان پرواز می کند.
Em bi rêya Bijnûrdê ra çûn Esperayînê
ما از راه بجنورد به اسفراین رفتیم
Bi qirşi qalan û pirçi palan xanî çênabin
با پوشال موشال و آشغال ماشغالها خانه درست نمی شود
Ez di Qoçanê re çûm Bacgîran
من از طریق قوچان به باجگیران رفتم.
Pîzpîzka Zirnê û Qoşmê ji qamîşan çêdibe
صوت صوتک سرنا و قوشمه (جفت نی) از گیاه نی درست می شوند
Mêşi mêşi viz – viz ji te, hingiv ji min
آهای مگس مگس وز وز کردن برای تو عسل برای من
Ez par li Layînê û Kelatê bûm
من پارسال در لایین و کلات بودم.
Ard bi êlegê (hêlek, qelûr) tê bîtin (bêjîn / serend kirin
آرد بوسیلهء الک غربال (سرند) می شود.
Şijî ya penîrê nuh (taze) ji parzin dirijîya nav teşta mîsî ya qelay kirî
آب پنیر تازه از طریق آبکش (پارچه نازک سفید رنگ) بداخل تشت مسی قلع شده ریخته می شد.
Kurmanj li menteqa meşkan (bakûra Sewziwarê) û menteqa Serwilayetê (bakûra rojava ya Nîşabûrê) jî zehf hene
مردم کرمانج در منطقهء مشکان (شمال سبزوار) و منطقه سرولایت (شمال غربی نیشابور) هم زیاد هستند.
Kurmancên Serexsê û Layînê ji zimanê zikmakî ya xwe pir hez diken
کرمانجهای سرخس و لایین زبان مادری خود را خیلی دوست دارند.
Ez kurmanjên Xorasanê qet ji bîrnakim û ruhê min bi wê derê girêdayî ye
من کرمانجهای خراسان را هیچوت فراموش نخواهم کرد و روح من به آنجا گره خورده است.
Hinek ji kelegî û koçerên kurmanj ên Xorasanê ji êş û jana bawî (bah, reşebah) gilî û gazî dikirin
تعدادی از روستائیان و ایلات کوچرو کرمانج خراسان از درد و رنج ناشی از روماتیسم گلایه می کردند.
Li hember (hevber) çîyayi Hejarmeçîtê da çîyayê Şahîcanê (Şadîcan) ye, li ser wan wargehên koçeran hene, di bin da rûbara (rûdxana) Etrekê diherike, li ber rûbarê da şehrê Qoçanê û welatê min tê dîtin
در مقابل کوه هزارمسجد کوه شاهی جان (شادی جان) است، در روی آنها منزلگاه (اردوگاه) ایلات کوچرو هستند، در پایین آن رودخانهء اترک جاری است، در کنار رودخانه شهر قوچان و ولایت من دیده می شود.
ji mino li mino
از من است که بر من است (از ماست که بر ماست)
۴- حروف اضافه مثبت: این حرف اضافه برای مثبت کردن یک جمله یا حالتی استفاده می شود.
Belê, herê (erê / ê), a, jixwe
Belê, ez te nas dikem
بله، من شما را می شناسم
A, ez ji Qoçanê me
بله، من از قوچان هستم
ê (erê), Rojîn hevala min e
بله، روژین دوست من است
Herê, ez alfabêya Kurdî dixwînim
بله، من الفبای کردی را می خوانم
Jixwe tu min nas dikî
از خود (همینجوری، علاوه بر این) تو من را می شناسی
۵- حروف اضافه منفی: این حرف اضافه برای منفی کردن استفاده می شود.
Bê, na, ni, nî, ne, nê, no, me, naxêr (nexêr
Bê te bigota min dizanîbu ku tu Kurd î
بدون گفتن شما، من می دانستم که شما کرد
Ez neçûm lê ew hat
من نرفتم اما ایشان آمد
Ez naxwazim bêhurmet bijîm
من نمی خواهم بی حرمت زندگی کنم
Ez nizanim kuda herim
من نمی دانم به کجا بروم
No, ez te nas nakim
نه، من تو را نمی شناسم
Çima Danîyal nêye (nayê) mal
چرا دانیال به منزل نمی آید
Gog li nav bêxçe nîne (nine
توپ در داخل باغچه نیست
Bavo got wer meke
پدر گفت آنطور نکن
Ez Kurmancên Xorasanê qet jibîr nakim
من کرمانجهای خراسان را هرگز فراموش نمی کنم
Şofirên menteqa Kurmanj ya Bakûra Xorasanê li zivistanê bi lez (zû) najon
راننده های منطقهء کرمانج شمال خراسان در هنگام زمستان با سرعت رانندگی نمی کنند
Bavo got îro derî dûkanê vemeke
پدر گفت درب مغازه را امروز باز نکن
Ez wê ji xewê ranakim
من ایشان را از خواب بیدار نمی کنم
Min av venexwar
من آب ننوشیدم
پیشوند – na فقط در زمان حال بکار می رود. معمولأ در حالت امری بجای پیشوند – ne از پیشوند – meاستفاده می شود. پیشوندهای ne, ni, na اگر در جلوی فعل قرار گیرد آن فعل را منفی می کند، و از نظر املایی به فعل وصل می شوند. اگر بخواهیم اسم و یا صفت را در یک جمله منفی کنیم آنگاه این پیشوندها را در جلوی آن اسم و یاصفتمی آوریم (اما از نظر املایی از آن اسم یا صفت جداگانه نوشته می شوند). ( nînê حالت tawandin است برای na و ni ) در جلسه آینده مبحث tewandin به تفصیل بیان می شود.
Bavo îro kar nake
پدر امروز کار نمی کند.
Ev ne xanîyê me ye
این منزل ما نیست.
Şivan bi şev ranakevin
چوپانان در شب نمی خوابند.
Ev qelem (va qelema) ne dirêj e
این قلم دراز نیست.
Bindestî ne xweş e
زیر دستی خوب نیست.
Ez naçim debistanê
من به مدرسه نمی روم.
Wî karî meke
آن کار را نکن.
Qelema min ne sor e
قلم من قرمز نیست.
ne xweş e
ne rind e
ne sêv e
meke
bike
merijîn
birijîn
۶- حروف اضافه پرسشی: این حروف اضافه، برای درست کردن حالت سئوالی استفاده می شود.
ka, kanê, kî, kîjan, ma, çi, çend
چطور Çere (çawa, çer, çito
چرا çima (çira
xelko (gelo, tirêmاینطوری wer (weha, weh, wa
wey (way
آخه، آخر، تابحال، هرگز، همواره، هیچوقت qe
مثل اینکه، گویی که، فکر میکنم که، معتقدم که qey
Çere tu hatî vir
چطوری به اینجا آمدی؟
Qe tu ji min çi dixwazî
آخه تو از من چه می خواهی؟
Qe tu ku were
حداقل (آخه) شما که بیایید؟
Çawa tu çûyî wir
شما چطوری به آ نجا رفتید؟
Çima tu li me napirsî
چرا شما احوالی از ما نمی پرسی؟
Xelko ew çûye kuderê
آهای جماعت، ایشان به کجا رفته است؟
Qey tu ji kelê tê
می گویم (گویی که) شما از روستا (قلعه) می آیید؟
Qey tu neçûyî
شما نرفتید؟ (فرم پرسشی)
Te digot qey ew mamosta ye
شما فکر می کردید ایشان معلم است
Min digot qey ew mamosta ye
من فکر می کردم ایشان معلم (دبیر) است
Çer ez herim mala wan
من چه جوری به منزل آنان بروم؟
Ka mamoste
معلم کو (کجاست)؟
Tu çi dibêjî
Te çi kir
Wî çi anî
Saet çend e
Saet çî ye
Hûn çend salî ne
Çend sêvan bide min
Çend xweng û birayên te hene
Çend heb qend bide min
Way li mino / minê
وای بر من (زن / مرد)
Hek wer bibe? (ku weha bibe
اگر آنطوری بشود؟
Wer dibe
اینجوری می شود؟
Ma ev a te ye
آیا این مال شما است؟
Ma tu li îstgah otobusê peya (pêde / pîyade) bûyî
آیا شما در ایستگاه اتوبوس پیاده شدید؟
Ma tu neçûyî debistanê
آیا شما به مدرسه نرفتید؟
Çima Rojîn digirîye
چرا روژین گریه می کند؟
Çima xwezûrî rojînê hey xwezîya xwe dadiqurtînîye
چرا پدر شوهر روژین خانم مکررآ آب دهانش را قورت می دهد؟
Ma tu sibe terî (diçe) dereki? A, ez ê herime Layînê
آیا شما فردا به جایی میروید؟ بله، من به شهر لایین خواهم رفت.
Tu çawa dikarî weqes bigerî
تو چطوری می توانی اینقدر بگردی؟
Nizanim çima îro dilê min hatiye girtin
نمی دانم چرا امروز دلم گرفته است
۷- حروف اضافه استدلالی: این حروف اضافه، سبب و دلایل انجام کاری را و یا حالت استدلالی و توجیهی آن را توضیح می دهند.
تا، تا اینکه، برای اینکه Da / ta, daku / taku
jiber, jiber ku, jibo, bo
ku, çer ku
seba (sa, sewa), saku
sebeb (sedem
loma (lewma, lewre
çinku (çimkî
heta ku
Ço /şiv rakir da (ta) lêxe Rojînê
چوب دستی را بالا برد تا به روژین بزند
Daniyl tifang kirî daku here / biçe nêçîrê
دانیال تفنگ را خرید تا که به شکار برود.
Jibo pêş xistina zimanê kurdî yekitîyeke zimanzanan lazim (pêwîst) e
برای پیشرفت زبان کردی یک تجمع و اتحاد زبان شناسان کرد لازم است.
Ew seba (sa) min ra hat
ایشان بخاطر من آمد.
Gerê ew pir zû bên daku em bigihêjin qetarê
می بایستی آنان خیلی زود بیایند تا که ما به قطار برسیم.
Ez ê her tiştî bikem daku dilî wê xweş kim
من هر کاری خواهم کرد تا که دل ایشان را خوش کنم.
Ew hindik dixwe daku çax (qelew) nebe
ایشان کم می خورد تا که چاق نشود.
Çer ku wan em dîtin, bangî (bange, bane) me kirin
آنها بمحض اینکه ما را دیدند، ما را صدا کردند.
Çer ku ez bigihêjim wir, ez ê ji te ra tilifon bikim
بمحض اینکه به آنجا برسم، برای شما تلفن خواهم کرد.
Berî ku tu bigihêjî avê, derlingê xwe hilmede
قبل از اینکه به آب برسید، سر پاچه های خود را بالا نبرید.
Heta ku ew hat, em çûn
تا که ایشان آمد، ما رفتیم.
Heta ku ew bihata, em ê biçûna
تا اینکه او بیاید، ما رفته بودیم.
Êzing jibo şewtandinê ne
هیزم برای آتش زدن (سوزاندن) می باشند
Werziş sa tendurustîyê lazim e
ورزش برای تندرستی لازم است
Sa çi ra dêri venakî? Saku kilît bi min ra nine (nîne
برای چه درب را باز نمی کنید؟ برای اینکه کلید آن با من نیست.
Ji dêlva ku (li şûna ku) radyoyê veke, tilivîzyon vekir
بجای آنکه رادیو را روشن کند، تلویزیون را روشن کرد.
Ademên ku dewlemend in (dara ne), kar nakin
آدمهایی که ثروتمند هستند، کار نمی کنند.
Ku ez çûbama welêt, ez ê kêfxweş bibama
اگر من به ولایت رفته بودم، کیف می کردم (لذت می بردم)
Tasa ku li der bimîne, se dihalêse
بادیه (کاسه فلزی) که در بیرون بماند، سگ لیس می زند
۸- حروف اضافه توضیحی :
خوانندگان گرامی توجه بفرمایید، کلماتی که در داخل پرانتز نوشته شده اند بسته به استفادهء آنان در مناطق مختلف کردنشین همه با هم مشابه هستند.
Ba, bal, belkî, bes, bese, cem, sipas, dîsa, êdî, gel, gor, her, heta
heya, jixwe, tewrî, tenê
şabaş (şewaş) / sipas
hînga / hîngê
nêzik / nik
loma (lewma, lewre, lewra
mîna (wekî , nata , nola, nala
haka (weha, wilo , wisa, wek
xwastin (xwezika , xwezî
دیگه، دیگه هرگز، از این به بعد (مترادف êdî در لهجه سورانی nema است) Êdî
Êdî ez narim mala wan (carek din ez narim mala wan
من دیگه به منزل آنان نمی روم.
Ez nema diçim mala wan
من دیگه به منزل آنان نمی روم.
Ku xwedê bêje ” erê ” êdî kes nikare pêş lê bigire
اگر که خدا بگوید بله، دیگه کسی نمی تواند جلویش را بگیرد.
Êdî rabe herinê (di rabe henê
دیگه بلند شو بریم
Ez li ba te me
من در کنار تو هستم (با تو هستم).
Ew li bal min bû
ایشان در کنار من بود.
Ew belkê bêbe wir
ایشان شاید که بیاید به آنجا
Rojîn bes tu were
روژین خانم فقط شما بیایید.
bese bixwe
cem wê ye
dîsa hat
gel min e
gor wan
heta êvarê
heya sibehê
loma nêye
lewma xwar
mîna şêr
nêzîk te
jixwe nêye
tenê tu were
تنها تو بیا.
wekî mêran
مثل مرذ (کنایه از رشادت).
weha nabe
اینجوری نمی شود.
wilo dibe
اینجوری ممکن است
wisa rind nine
اینجوری خوب نیست.
xwast bike
خواست انجام دهد.
Dîsa li Qoçanê baran dibare
دوباره در قوچان باران می بارد
Heta ku ew neyê, ez naçim (narim
تا که او نیاید، من نمی روم.
Wekî (wek ku) te got, va kara cûr nabê
همانطور که تو گفتی، این کار جور نمی شود.
Hetanî êvarê em li wir man
تا عصر ما در آنجا ماندیم.
Sal mîna bawîşkan tên û terin
سال ها مثل خمیازه کشیدن (دهان دره) می آیند و می روند.
همانطور که در لابلای مثالهای درسهای قبلی نیز مشاهده کردید در کرمانجی چهار حرف اضافه هستند که گاهأ بصورت اختصاری و ادغام شده با ضمایر بعد از آنان نوشته می شوند و یا بعبارت دیگر بصورت فشرده و مخفف بکار می روند تا از نوشتن مجدد آن ضمایر (مفرد، جمع) که موقعیت کاری آنان قبلأ در جمله معلوم می باشد، جلوگیری شود. به مثالهای زیر توجه کنید:
Jê … , tê … , pê … , lê
Lê = li + wê / wî
jê = ji + wê / wî
pê = bi + wê / wî
Tê = di + wê / wî
Kesên ku şagirdê wî bûn pê (bi wî) va kar dikirin
کسانی که شاگردان ایشان بودند با ایشان کار می کردند.
Hûn çere û kînga pê hesîyan
شما کی و چگونه مطلع شدید؟
Hûn çima pê dikenin
شما چرا به او می خندید؟
Em bi rastî pê kêfxweş bûn
براستی ما با آن شادمان شدیم
Ew gişt (kulî) tê hilhatin
همهء آنها در آنجا (مکان) جور شدند (جای گرفتن)
Menteqa qoriqkirîye tendorê li bakûra Qoçanê ye û tê da pezkovî hene
منطقهء حفاظت شدهء تندوره در شمال قوچان است و در آنجا گوسفند وحشی شکاری هست.
Mêrikê Hotilê otaqa min û nivînên ku ez tê (di wan) da rakevim bi min nîşan dan
آقای مستخدم هتل، اتاق و رختخوابی که در آن بخوابم را به من نشان داد.
Mizgînekê ji bavî min bistînin saku jê (ji wî) ra nevîyek çêbûye
یک هدیه از پدرم بگیرید برای این خبر خوش که ایشان نوه دار شدند.
Dixtor lê (li wê) temaşe kir û got ku ew sax e (salim e / xweş e
دکتر (پزشک) به ایشان تماشا کرد و گفت که ایشان سالم است.
Min gepa wî lê (li wî) wegerand
من حرف ایشان را بهش (به او) برگرداندم
ذیلآ حالتها و معانی مختلف این چهار کلمه ادغام شده را در کرمانجی با هم مرور می کنیم
Tê
1) Tê = di + wî / wê (vî / vê
Tê = tu + ê (2
tê bixwezî, ew ê bide te
شما بخواهید، ایشان به شما خواهد داد
3) آینده Tê
ماه آینده meha tê
4) پیشوند افعال مرکب Tê
این پیشوند در جلوی کلمات می آید و معنی؛ بودن، دانستن ، آمدن و ارزش دادن را به کلمات می دهد.
Têgihiştin, têdan, têketin
Lê
Lê = li + wî / wê (vî / vê) [( li kesekî / li tiştekî (1
ew lê (li dîya xwe) çûye
ایشان به او (به مادرش) رفته است.
sêri lê (li wê) digerîne
سرش (سر او ) را مشغول می کند.
Beran lê (li mîyê) ket
قوچ با میش جفت گیری کرد (پرید روی میش)
Bavo lê (li wî) nifir kir
پدر بهش (به او) نفرین کرد.
Deynî (dêhnî) wî lê (li wî) vegerîne
دین / قرض او را بهش (به او) برگردانید.
Min barê xwe lê (li kerê) kir
من بار خود را رویش (روی الاغ) بار کردم.
2) اما، از طرف دیگر Lê
Rovîyan rê birîne lê navê guran derketîye
روباه ها راهبندان کرده اند اما اسم گرگها در آمده.
آهای خانم روژین
Lêlê tu kuda terî
آهای سرکار خانم شما کجا می روید؟
Lo lawiko
آهای آقا پسر
Lo Reşo
آهای جناب رشو (رشید)
(خلاصه کردن اسم در کردی نشان از صمیمیت و رفاقت است که در زبان محاوره ای در بین مردم عادی معمول است)
Lolo meke barebar (qareqar
آهای (مرد) هارت و پورت (جنجال و المشنگه) نکن
Xelko ez çi bikem
برای حرف ندا در حالت جمع، از کلمهء Xelko (gelo نیز استفاده می شود
(دیگر حروف ندا شامل: ax, ox, ay, êh, ah, hah, of, tûf, wax, wey
5) پیشوند افعال مرکب Lê
گردآوری کردن Lêgerîn
پژوهش کردن، تحقیق کردن lêkolîn
زدن، نواختن Lêxistin
پوشاندن، آباد کردن Lêkirin
Jê
1) حرف اضافه jê = ji + wî / wê (vî / vê
Heke te Rojin dit jê ra mebêje (mewêje
اگر شما روژین را دیدید برای او نگویید.
2) پیشوند افعال مرکب jê
کندن Jêkirin
sêv ji darê jêkirin
سیبها را از درخت کندن
از دست دادن jêçûn
çiqes jêçû ye
Pê
1) حرف اضافه pê = bi + wî / wê (vî / vê
Pê hesiyan
از او باخبر شدن
Pêkenin
به او خندیدن
Pê xweş bûn
با او خوش بودن
Pênikarim reqîb bibim
با او نمی توانم رقیب شوم
Pênikarim bilîzim
با او نمی توانم بازی کنم
2) پا – پای pê
pê lê kirin
پا روی آن کذاشتن
ji pê kirin
از پای در آوردن
Rabûn ser pê (piyan
سر پا بلندشدن
Rakirin ser pê (piyan
سر پا بلندکردن
Mîh pê li berxa xwe nake
میش پا روی بره اش نمی گذارد
3) از پشت – به دنبال pê
Ketin pê (pey) min
به دنبال من راه افتادن
Dan pê (pey) hev
به دنبال هم کردن
Sibeh tê, xêr jî ji pê ra tê
صبح می دمد، خیر و برکت هم به دنبالش می آید
4) پیشوند افعال مرکب pê
پیچیدن Pêçandin
گرفتن (آتش) Pêketin
روشن کردن (آتش) pêxistin (vêxistin