زبانهای تصریفی دارای ادبیات صرف و نحوی هستند، بدین معنی که در آن افعال دارای ریشه بوده و متغیر می‌شوند. در کرمانجی، کنایه کردن و تغییردادن تلویحی کلمات (بدون تغییر در معنی کلمات) ممکن است به کمک اضافات و پسوندها، و یا ممکن است بعضی از حرفهای کلمه با حرفهای دیگری جایگزین شود، و یا ممکن است با کلمهء تغییر یافتهء جداگانه ای (مثل ضمایر شخصی کنایه) انجام شود.
همانطور که در فارسی ; وند، پسوند و پیشوند وجود دارد (به انگلیسی: affix, prefix, suffix )، در کرمانجی به آن pirtik, paşpitik, pêşpirtik می گویند. Pirtik در واقع همان وصله (تکه پارچه و یا تکه کهنه کوچک) است که به لباس می دوزند یا وصل می کنند.
کلمات قابل تغییر دادن، کج کردن و یا کنایه کردن در کرمانجی که در این جلسه و جلسات آینده مورد بحث قرار می گیرند، از قرار ذیل می باشند:
1 – اسم
2 – ضمایر
3 – ارقام و اعداد
4 – فعل
در کرمانجی واژه هایی که ثابت هستند (تغییر و یا کج و کنایه نمی شود) شامل:
الف – صفت ( gewr, rind, bilindtir, mezin, qeşeng, …
ب – قید ( îro, hînga, nêzîk, bes, kêm, kînga, nika, paşî, berî, …
ج – حروف اضافه ( di, li, ji, di – da, ji – ra, …
د – حروف ربطی ( wek, û, yanku, lê, ku, …
و – حروف ندا ( Lê, Lo, ax, way, ox, tûf, hey, wax, …
در درس قبلی مبحث کنایه کردن ” اسم ” به تفصیل بیان شد، در این جلسه مبحث ضمایر و اعداد و ارقام را بررسی می کنیم.
2 – ضمایر (کج کردن، کنایه کردن و یا خم کردن)
Cînav (tawdan, xwarkirin, badan
ضمایر شخصی
ضمایر شخصی وقتی که تغییر یابند و یا کنایه شوند، در واقع پسوند نمی گیرند بلکه کل آن کلمه از حالتی به حالت یا شکل جدیدی در می آید و کنایه می شود. بطور کلی ضمایر شخصی به دو گروه ( گروه اول که ضمایر مستقیم و یا ساده، و گروه دوم یا ضمایر غیر مستقیم که تغییریافته یا کنایهء گروه اول می باشند) تقسیم می شوند.
حالت کنایه (غیر مستقیم) حالت ساده (مستقیم)
———– ———-
Ez > min
Tu > te
Ew > wî / wê
Em > me
Hûn > we
Ew > wan
تغییر (کنایه) در ضمایر شخصی
حالت | اول شخص مفرد | دوم شخص مفرد | سوم شخص مفرد | اول شخص جمع | دوم شخص جمع | سوم شخس جمع |
ساده | Ez | Tu | Ew | Em | Hûn | Ew |
کنایه | Min | Te | Wî / Wê | Me | We | Wan |
Ez wê / wî dibînim
من او (مونث / مذکر) را می بینم.
Ez te dibînim
من تو را می بینم.
Min tu dîtî
من تو را دیدم.
Bide min
بدهید به من.
kela wan
روستا (قلعه) آنان
dengê wî
صدای او (مذکر)
keçika wê
دخترک او (مونث)
welatê me
ولایت ما
Ew ê li me vegerin
آنها به طرف ما برخواهند گشت.
نکته : ضمایر کنایه در زمان گذشته بعنوان فاعل، و در زمان حال و آینده بعنوان مفعول در جمله قرار می گیرند. مثال:
زمان گذشته
Min nan xwar
من نان (غذا) خوردم.
Min tu dîtî
من تو را دیدم.
Me sêv xwarin
ما سیبها را خوردیم.
We sêv xwarin
شما سیبها را خوردید.
Wan sêv xwarin
آنها سیبها را خوردند.
Min ew dît
من ایشان را دیدم.
Te çi kir
تو چکار کردی؟
Wê ji kê re got
او (مونث) به چه کسی گفت؟
Wî çi veşart
او (مذکر) چه را پنهان کرد؟
Me jê re hilanîye
ما برای او برداشته ایم.
We xanî firot
شما خانه را فروختید؟
Wan çi pirsî
آنها چه پرسیدند؟
زمان حال
Ez nanî (nîn) dixwam
من نان (غذا) می خورم.
Lale min dibîne
خانم لاله من را می بیند.
Rojîn te dibîne
خانم روژین تو را می بیند.
Ez te dibînim
من تو را می بینم.
Tu min dixapînî
تو من را فریب میدهی.
Ez te dibînim
من تو را می بینم.
Em sêvan dixwan
ما سیبها را می خوریم.
زمان آینده
Lale yê min bibîne
لاله خانم من را خواهد دید.
Rojîn ê te bibîne
روژین خانم شما را خواهد دید.
Ew ê wê birevîne
او ایشان را فراری خواهد داد.
Em ê wî bidin we
ما ایشان را به شما خواهیم داد.
Hûn ê wan ji me re bişînin
شما آنها را برای ما خواهید فرستاد.
Ew ê we dewet bikin
آنها شما را دعوت خواهند کرد.
Kî yê me perwerde bike
چه کسی ما را پرورش (تحصیل) خواهد داد؟
ضمایر اشاره ای
حالت کنایه (غیر مستقیم) حالت ساده (مستقیم)
———– ———-
Ev > Evê (Vê مونث
Ev > Evî (Vî مذکر
Ev > Evan (Van جمع
Ew > Ewê (Wê مونث
Ew > Ewî (Wî مذکر
Ew > Ewan (Wan جمع
تغییر (کنایه) ضمایر اشاره ای نزدیک و دور – Ev , Ew
حالت | نزدیک – مونث | نزدیک – مذکر | نزدیک – جمع | دور – مونث | دور – مذکر | دور – جمع |
ساده | Ev | Ev | Ev | Ew | Ew | Ew |
کنایه | Evê (vê | Evî (vî | Evan (van | Ewê (wê | Ewî (wî | Ewan (wan |
همانطور که در جدول ملاحظه می شود vê, vî, van, wê, wî, wan از حالتهای کنایه evê, evî, evan, ewê, ewî, ewan بدست آمده اند که حالت خلاصه و فشردهء آنها می باشند (اگر چه در شکل ظاهری به صورت کلماتی جدا خود را نشان می دهند). در زبان محاوره ای در بین مردم از حالت کنایه خلاصه شده بیشتر استفاده می شود و معمول است، یعنی شکل بدون e در اول بیشتر معمول است.
ضمایر اشاره فقط برای سوم شخص (مفرد، جمع) می آیند (انسان، حیوان، شی)، در واقع وقتی که ضمیر به جای این موجودات قرار می گیرد با اشاره کردن آنان را نشان می دهد. در مثالهای زیر رنگ قرمز ضمایر اشاره کنایه و یا پسوندهای کنایه می باشند.
Vê sêvê bixwe
این سیب را بخورید.
Vî berxî girê bide
این بره را ببندید.
Vê berxê girê bide
این بره (مونث) را ببندید.
Vî kalikî got
این پیر مرد گفت.
Vê keçê ez dîtim
این دختر من را دید.
Ev hat
Evî got > vî got
Evê got > vê got
Ez evî dibînim > ez vî dibînim
Ez evê dibînim > ez vê dibînim
Ev hatin
Evan got > van got
Ez evan dibînim > ez van dibînim
Ew hat
Ewî got > wî got
Ewê got > wê gor
Ez ewî dibînim > ez wî dibînim
Ew hatin
Ewan got > wan got
Ez ewan dibînim > ez wan dibînim
Ev kitaba min e
این کتاب من است.
Ev kitaba hevalê min e
این کتاب دوست من است.
Ev kitaba hevalê pismamê min e
این کتاب دوست پسرعموی من است.
Ev kitaba hevalê cînarê pismamê min e
این کتاب دوست همسایهء پسرعموی من است.
Van keç û xortan got
این دختر و پسرها گفتند.
Wê keçikê dil ji min bir
آن دختر دل من را برد.
Wî xortî çi got
آن پسرک جوان چی گفت؟
Wî mêrikî çi got
آن مرد (مرد کوچک) چی گفت؟
Wê jinikê çi got
آن زن (زن کوچک) چی گفت؟
Wê keçê xelat kin
آن دختر را هدیه دهید.
Wan keç û xortan xelat hilgirtin
آن دختر و پسرها هدیه را گرفتند.
Vê jinê
این زن
Vî mêrî
این مرد
Van mêran
این مردها
Wê defterê
آن دفتر
Wî kurî
آن (او) پسر
Wan keçan
آن دخترها
Vê bûkê
این عروس خانم
Vê bizinê
این بز
Vê dayîkê
این مادر
Li vî lawikî temaşe bikin
به این پسر تماشا کنید.
Vî şehrî ez gêj kirim
این شهر من را گیج کرد.
Ez ê vî hespî bikirim
من این اسب را خواهم خرید.
Rojîn ji vî beranî ditirse
روژین خانم از این قوچ می ترسد.
Vî zavayî
این داماد
Vî camêrî
این مرد شجاع
Vî gayî
این گاو
Keleyî (kelegî
روستایی
با توجه به مفهوم جمله، تمییز دادن ضمایر شخصی wî, wê, wan از ضمایر اشاره ای wî, wê, wan بسیار آسان است. اگر قبل از یک اسم باشند، ضمایر اشاره ای هستند. در مثالهای پایین رنگ آبی ضمیر شخصی و رنگ قرمز ضمیر اشاره ای است.
Ez wê keçê dibînim
من آن دختر را می بینم.
Ez wê dibînim
من او را می بینم.
Ez vî xortî dibînim
من این پسر جوان را می بینم.
Ez vî dibînim
من او را می بینم.
Wê keçê xweş got
آن (او) دختر خوش گفت.
Wê xweş got
او (مونث) خوش گفت.
ضمایر پرسشی kîjan (kî -ji -van
کنایه مسفقیم
———– ———–
Kîjan ? > kîjanê ? ê مونث
Kîjan ? > kîjanî ? î مذکر
Kîjan ? > kîjanan ? an جمع
تغییر (کنایه) ضمایر پرسشی (استفهامی) – Kîjan
حالت | مونث | مذکر | جمع |
ساده | Kîjan | Kîjan | Kîjan |
کنایه | Kîjanê | Kîjanî | Kîjanan |
Kîjan ji wan dixwîne? Yek ji wan dixwîne
کدام یک از آنها می خواند (تحصیل می کند)؟ یکی از آنها می خواند.
Kîjanî xwendiye? Yekî xwendîye
کدام یک (مذکر) تحصیل کرده است؟ یکی (مذکر) تحصیل کرده است.
Kîjanê xwendiye? Yekê xwendîye
کدام یک (مونث) تحصیل کرده است؟ یکی (مونث) تحصیل کرده است.
Kîjanan xwendiye? Hinekan xwendîye
کدامها تحصیلکرده هستند؟ تعدادی تحصیل کرده اند.
Qelema kîjanî? qelema yekî
قلم کدام یکی (مذکر)؟ قلم یکی
Qelema kîjanê? qelema yekê
قلم کدام یکی (مونث)؟ قلم یکی
Qelemên kîjanan? qelemên hinekan
قلمهای کدامها؟ قلمهای تعدادی
Kîjanî ji wan Azad dît
کدام یک (مذکر) از آنها آزاد را دید؟
Kîjanê tu dîtî
کدام یک (مونث) شما را دید؟
Kîjanan pez çêrand
کدامها گوسفند را چراندند؟
Kîjanî kirî
کدام یک (مذکر) خرید؟
Kîjanê got
کدام یک (مونث) گفت؟
Tu kîjanan dibînî
شما کدامها را می بینی؟
Kîjanan dît
کدامها دیدند؟
Te kîjan kitab kirî
تو کدام کتاب را خریدی؟
Te kîjan keç dît
تو کدام دختر را دیدی؟
Te kîjan xort dît
تو کدام پسر را دیدی؟
Te li kîjanê xist
تو به کدام یکی (مونث) زدی؟
Te ji kîjanê pirsî
تو از کدام یکی پرسیدی؟
Kîjan dikire
کدام یک می خرد؟
Kîjan ê bibîne
کدام را خواهد دید؟
Tê (tu ê) kîjanê bibînî
تو کدام (مونث) را خواهید دید؟
Tu ji kîjanî hez dikî
تو از کدام (مذکر) خوشت می آید؟
Ew ê kîjanê bikire
او کدام را خواهد خرید؟
Em ê ji kîjanî bipirsin
ما از کدام یک (مذکر) بپرسیم؟
Kîjan hat
کدام یک آمد؟
Kîjan diçe
کدام یک می رود؟
Kîjan ê bêbe
کدام یک خواهد آمد؟
Kîjanê name nivîsî? Rojînê name nivîsî
کدام یک (مونث) نامه را نوشت؟ روژین خانم نامه را نوشت.
Kîjanî name nivîsî? Danîyal(î) / Danîyêl name nivîsî
کدام یک (مذکر) نامه را نوشت؟ آقای دانیال نامه را نوشت.
Kîjan nameyê (namê) dinivîse? Rojîn (Danîyal) dinivîse
کدام یک نامه را می نویسد؟ خانم روژین ( آقای دانیال) می نویسد.
کنایه مسفقیم
———– ———–
Kî ? > Kê
Çî ? > Çi
Çend ? > Çendan
Kengî (kînga) > Kengê
تغییر (کنایه) ضمایر پرسشی (استفهامی) – Kî , Çi
حالت | Kî | Çi | مونث | مذکر |
ساده | Kî | Çî | Çi jin | Çi mêr |
کنایه | Kê | Çi | Çi jinê | Çi mêrî |
معمولأ در زبان محاوره ای، تلفظ ضمیر پرسشی Çi و Çî اغلب اوقات تقریبأ همسان است؛ لذا معمولأ اغلب اوقات بصورت Çi نوشته می شود.
Kî jinê got
کدام زن گفت؟
Kî mêrî got
کدام مرد گفت؟
Kê bi te ra got
کی به شما گفت؟
Kî diçe
کی می رود؟
Kê ew anî
کی او (آن) را آورد؟
Kî hatiye
کی آمده است؟
Kê li wî xistiye
کی به او(مذکر) رده است؟
Kî bejin bilind e
کی بلند قد است؟
Destê kê
دست کی (چه کسی)؟
Lawê kê
پسر کی (چه کسی)؟
Te kî dît? min Rojîn dît
تو کی را دیدی؟ کن خانم روژین را دیدم.
Kî sêvê dixwe? Rojîn sêvê dixwe
کی سیب را می خورد؟ خانم روژین سیب را می خورد.
Kê sêv xwar? Rojînê sêv xwar
کی سیب را خورد؟ خانم روژین سیب را خورد.
Kî nameyê (namê) dinivîse
کی نامه را می نویسد؟
Kê name nivîsî
کی نامه را نوشت؟
Kî cevaba min dide
کی جواب من را می دهد؟
Kîyê (kî ê) kitabê bixwîne
کی کتاب را خواهد خواند؟
Kî ê (kîyê) min bigire
کی من را خواهد گرفت؟
Kî hat kelê
کی به روستا آمد؟
Kî diçe şêhr
کی به شهر می رود؟
Kê lingê xwe kire zengûyê, xwedîyê hêsp ew e
کی پای خود را به رکاب کرد، صاحب اسب او است.
Kê kir û kê xwar
کی کرد ( انجام داد) و کی خورد!
Kî bi lezkeve ê bi paşkeve
هر کی عجله کند عقب خواهد ماند.
Kî bi wefa ye ew bav û bira ye
هر کی با وفا باشد او پدر و برادر است.
Kê got
کی گفت؟
Kê kiras kirî
کی پیراهن را خرید؟
Tu kê dibînî
تو کی را می بینی؟
Tê (tu ê) kê bitirsînî
شما کی را خواهید ترساند؟
Te li kê xist
شما به کی زدی؟
Tu ji kê dipirsî
شما از کی می پرسید؟
Ew ê ji kê bipirse
او از کی خواهد پرسید؟
Te çi kirî
تو چه خریدی؟
Tu çi dikirî
تو چه می خری؟
Ew ê çi bikire
او چه خواهد خرید؟
Tu çi dixwî
تو چه می خوری؟
Te li çi xist
تو به چه زدی؟
Jiber çi tu diho nehatî mal
برای چه شما دیروز به منزل نیامدی؟
Sa çi em bindest in
برای چه ما زیر دست هستیم؟
Ew çî ye
آن چی است؟
Ew bi çî ye
او با چی است؟
Kî , çi معمولأ بجای فاعل
Kê, çî معمولأ بجای مفعول